Daleke 1842. godine pominje se prva škola u svrljiškom kraju. Pored osnovne škole u Gurgusovcu (današnjem Knjaževcu) ”Srbske novine” za 1842. godinu u čitavom gurgusovačkom okrugu beleže još samo ”normalnu” školu u Niševcu (gde je bilo i sedište načelnika svrljiškog sreza). Prvi učitelj ove škole bio je Trifun Borak.
”Srbske novine” za 1852. godinu (broj 140 od 8. decembra), pored škole u Niševcu sa učiteljem Aćimom Jovanovićem, beleže i otvaranje škole u Crnoljevici sa učiteljem Filipom Nedeljkovićem. A već naredne godine otvorena je i državna škola kraj manastira Sv. Arhanđela u Popšici. Škola u Niševcu imala je 164. godine 45, u Crnoljevici 43, a u Popšici 50 đaka. U ovu poslednju dolazili su učenici iz 12 okolnih sela.
Pred srpsko-turski rat 1875. godine u svrljiškom kraju radilo je pet škola: Niševac, Crnoljevica, Popšica, Izvor i Manojlica. Turci su ih sve popalili. U Manojlici, Izvoru, i Crnoljevici škole su ponovo obnovljene 1878. godine, u Popšici 1883, Niševcu 1884, a zatim su otvorene nove u Dervenu (Svrljigu) 1884, Lalincu 1886, Grbavču 1898. godine.
Već 1960. godine u svrljiškoj opštini imalo je pet osmogodišnjih škola sa 4099 učenika od kojih je 1556 samo u višim razredima pohađalo nastavu. Preko mreže odvojenih odeljenja i četvororazrednih osnovnih škola u 36 sela obaveznim osmogodišnjim školovanjem bila su obuhvaćena sva odrasla deca u ovom kraju. Tada je u svim školama radilo čak 111 učitelja i nastavnika.
Ne računajući školske, zadružne i društvene, u svrljiškom kraju radilo je 22 narodne knjižnice i čitaonice od kojih su 18 bile seoske. Sa fondom od preko 10 000 knjiga one su predstavljale značajan činilac u obrazovanju i podizanju kulturnog nivoa najširih narodnih masa.
Iako sa daleko manjim brojem knjiga ove kulturne ustanove su vršile značajnu prosvetiteljsku i političku misiju i u periodu između dva poslednja rata. Knjiga je u to vreme još bila retka u mnogim selima, pa su napredni učitelji okupljali omladinu u čitalačkim grupama i preko njih širili nove ideje. Tu su ponikle i prve dramske, folklorne, horske i druge sekcije koje su u prvom redu negovale elemente narodne umetnosti i umnogome doprinele da se očuva kulturno blago ovoga kraja.
Međutim, tek posle oslobođenja gusta mreža kulturno-prosvetnih društava i grupa mobilisala je na stotine izvođača narodnih pesama i igara i doprinela da svrljiški folklor zapaze stručnjaci. Po bogatstvu motiva i izvornoj vrednosti ovaj kraj je pretstavljao pravo otkrovenje za mnoge folkloriste. O tome svedoči podatak da je izvođačka grupa iz sela Plužinem sastavljena od starijih ljudi svirača (gajdaša), igrača i pevača, učestvovala na saveznom takmičenju u Opatiji, gde je bila posebno zapažena i osovijla jednu od prvih nagrada.
(Odlomci iz knjige ”Svrljig i okolina)
